میهن دوستی و دین داری، عرب ستیزی و سنی ستیزی نیستند: چگونه عقب ماندگی ما به گردن عرب ها افتاد؟

این روزها رفتار شرم آور دو مامور سعودی با مسافران نوجوان ایران در فرودگاه جده، علاوه بر واکنش هایی که در تریبون های رسمی مانند رسانه های عمومی و وزارت خارجه برانگیخت، بازتاب های گسترده ای نیز در شبکه های اجتماعی به ویژه فیس بوک و وایبر داشت. این رخداد تلخ در کنار رخدادهای منطقه ای مانند بحران یمن که باعث ایجاد تنش شدید در روابط ایران و عربستان شدند، حتی در مسابقات فوتبال میان باشگاه های متعلق به دو کشور هم حاشیه ساختند. ریشه یابی و پیش بینی روند وقایع چند سال اخیر منطقه خاورمیانه را به یادداشتی دیگر وا می گذاریم و در اینجا صرفا می خواهیم انتقادی را به رفتارهای زشت و نژادپرستانه ای وارد کنیم که بسیاری از ایرانیان در شبکه های اجتماعی روا داشتند. آنان با ساخت و اشتراک گذاری صدها مطلب بی محتوا، عکس و اشعار توهین آمیز نسبت به صدها میلیون عرب که بخشی از هم میهنان خود ایرانیان را نیز تشکیل می دهند و تحقیر و ناسزا نسبت به هویت، فرهنگ و آداب و رسوم آنان اوج عقب ماندگی اجتماعی و عقده ی حقارت خود را به نمایش گذاردند. در اینجا برای رفع هرگونه کژفهمی و سوتفاهم بی درنگ می افزاییم که منکر وجود رفتارهای متقابل عرب ها نسبت به ایرانیان نیستیم و هر انتقادی که داریم متوجه آن رفتارها نیز هست؛ اما معتقدیم که روشن فکران متعهد دو طرف باید در چنین مقاطع حساسی تلاش هایشان را در جهت سوق دادن جامعه ی خود به سمت عقلانیت و غلبه بر واکنش های هیستریک و احساسی متمرکز کنند، و برای این مهم نه به عنوان یک عرب/سنی یا یک ایرانی/شیعه بلکه به عنوان یک «انسان» و آن هم انسانی مدرن، عقلانی و جهان وطن به تحلیل قضایا بپردازند و نیز نقد را از خود شروع کنند.

به نظر می رسد این رفتارها ناشی از یک واکنش گذرا نیستند بلکه ریشه در دو گونه رسوبات فاشیستی در ذهنیت بسیاری از ایرانیان دارد. این رسوبات فاشیستی عبارت اند از: ناسیونالیسم و بنیادگرایی دینی. که در ظاهر متفاوت، و در عمل گاه متضاد عمل می کنند و به عنوان مثال هنگام تداخل مراسم دینی محرم و مراسم ملی نوروز در تقویم، رو در روی یکدیگر صف آرایی می کنند، اما با نگاهی ژرف تر به رفتارها و نوشتجات این دو گروه می توان متوجه شباهت های ماهوی در عین تفاوت های ظاهری آنان شد. طرز فکر هر دو طرف در اصل واکنشی توام با احساسات دیگرستیزانه و فرافکنانه نسبت به عقب ماندگی فزاینده ی ملل شرق (در اینجا خاورمیانه) نسبت به اروپا و سپس ایالات متحد آمریکا است. از میان واکنش های گوناگونی که اندیشمندان این ملت ها به این عقب ماندگی نشان دادند، ندای «بازگشت به خویشتن» جایگاه ممتازی در ادبیات سیاسی و اجتماعی این ملت ها یافت و صد البته این اندیشمند ما هست که «خویشتن» را برای جمعیتی در حدود مرزی مشخص تعریف می کند. در ایران دو تعریف یکی مبتنی بر تشیع از سوی اندیشمندان سنتی تر و دیگری تعریف مبتنی بر ایران باستان عمدتا از سوی اندیشمندان سکولار به جامعه عرضه شد. در یک سوی این گفتمان برای نمونه می توان از سیدجمال الدین افغانی، مرتضی مطهری و تا حدی علی شریعتی نام برد و در سوی دیگر میرزاآقاخان کرمانی، احمد کسروی و باز تا حدی عبدالحسین زرین کوب. گفتمان رسمی دو حکومت جمهوری اسلامی و پهلوی را نیز می توان در چهارچوب نوشتجات دو جریان یاد شده تحلیل کرد.

از تفاوت های ظاهری اگر بگذریم و قدری ژرف تر بنگریم شباهت ها زیاد است: هر دو گروه "بنیادگرای شیعی" و "ناسیونالیست پارسی" درست به سبک جنبش های توتالیتر و فاشیستی از رنج ها، شکست ها، محرومیت ها، کمبودها و مشکلات مردم نضج می گیرند. پس از سقوط شاخص وال استریت و بحران اقتصادی فراگیر و اثر آن بر اقتصاد شکست خورده ی آلمان در سال 1933 ناگهان آراء حزب ناسیونال سوسیالیست در رایشستاگ به صورت تصاعدی افزایش یافت. بلشویک ها در روسیه ی 1917 با دو شعار بسیار ساده قدرت را تصرف کردند که نیاز فوری و مبرم آحاد مردم حرمان زده ی روسیه در آن مقطع زمانی را می رساند: پایان فوری جنگ با آلمان (در قالب جنگ اول جهانی) و تمرکز قدرت در شوراهای کارگری. ناسیونالیسم که از غرب به ایران وارد شد زمانی نیرو گرفت که درماندگی ایران در برابر همسایه های شمالی و جنوبی (که امروزه به نادرست بر گردن قاجارها انداخته می شود) و شکست ها و امتیازات به طرز فزاینده ای بر اقشار بیشتری از مردم آشکار شد. همچنانکه بیشتر مخاطب تبلیغات مذهبیان رادیکال را در دهه ی پنجاه و سال های منتهی به انقلاب پنجاه و هفت حاشیه نشین ها و ساکنین حلبی آبادهای اطراف شهرهای بزرگ تشکیل می دادند. وجه اشتراک این دو گفتمان یعنی گفتمان ناسیونالیستی پارسی گرا و بنیادگرایی شیعه گرا با یکدیگر از یک سو و با جنبش های توده ای و توتالیتر مانند جنبش نازی در آلمان یا استالینیسم در روسیه از دیگر سو، از جهت روایت های تاریخی آن است که تصویر گذشته ای با شکوه و در عین حال مبهم را با نقل گزینش شده، جانب دارانه و یک سویه ی حقایق تاریخی که گاه تا سر حد جنون تاریخ سازی پیش می رود در ذهن مخاطبان ترسیم می کنند؛ سپس این دوران اسطوره ای در اثر بی توجهی و عدم پایبندی مردمان آن عصر به یک سری ارزش ها دچار انحطاط و فرسودگی می شود. گفتنی است آن جامعه ی رویایی همان جامعه ای هست که در اصل «راوی» و نظریه پرداز فاشیست مسلک ما برای آینده ای نزدیک تدارک دیده و آن ارزش های اشاره شده که مورد بی توجهی قرار گرفته بودند همان ارزش های درون ذهنی نظریه پرداز است که مقاصد و امیال سیاسی او را مشروعیت می بخشند. " آلفرد رزنبرگ" نظریه پرداز نازی ها در آثار خود به ویژه کتاب "اسطوره ی قرن بیستم"و همچنین "کنت دو گوبینو" از گذشته ای سخن می گفتند که هنوز در آن «اختلاط نژادی» صورت نپذیرفته بود و نژاد برتر در آن حرمت داشت. مطهری و مانند او با آب و تاب در تمجید «دانشمندان و متفکران بزرگ اسلامی» و «دوران طلایی تمدن اسلام» قلم زده اند و آن را در مقابل تمدن غربی قرار می دهند بدون آنکه توجه کنند اساسا همین مفاهیم تمدن، هنر، معماری یا فلسفه با پسوند «اسلامی» ابداع محافل دانشگاهی غرب بوده است که در عین حال عبارتی بسیار مبهم، گزافه و غلط انداز هست. بگذریم از آنکه برخی معتقدند بخش زیادی از علم و فلسفه این دوران باشکوه که به اسلام وصله و پینه می کنند، چیزی بیش از ترجمه و شرح و تفسیر همان آثار یونان در طب و فلسفه و ریاضیات و ستاره شناسی نبود. ناسیونالیست های ایرانی نیز در آثار خود بدون در نظر گرفتن کاستی های فراوان ساخت سیاسی و اجتماعی این کشور که در طول تاریخ ایران چه پیش و چه پس از اسلام تداوم داشته و گاه به امروز هم رسیده است، تصویری رویایی از ایران باستان ترسیم می کنند. جامعه ای آرمانی که در آن کشورگشایی های پادشاهان خودکامه ی هخامنشی و ساسانی که هدفی جز افزایش ثروت و حشمت شخصی این دودمان ها از طریق قتل و غارت نداشته، لباس «میهن پرستی» و «خدمت به کشور و مردم» به تن می کند و از این پادشاهان خونخوار به عنوان نمایندگان فرهنگ و هویت ایرانی تجلیل می شود، بدون توجه به این حقیقت که اساسا «میهن» ،«فرهنگ» ،«مردم» و مانند این ها به آن معنا که در ذهن انسان امروزین نقش بسته مفاهیمی مدرن هستند و در آن روزگار فاقد هر گونه موضوعیت بوده اند. در شرایط قدرت مطلقه و آن هم در در 25 سده ی گذشته شهروندانی دارای حق وجود نداشتند که قرار باشد از سوی یک پادشاه آرمانی به آنان «خدمت» شود و وظایفی نیز برای آنان که فره ایزدی را از خود خدا دریافت می کردند تعریف نمی شد. همچنین از لحاظ تمدنی مثلا هخامنشیان به راستی قومی نیمه بدوی و مهاجم بودند که چیز زیادی به ذخیره ی فرهنگ و تمدن بشر نیفزودند و گواه آن هم عدم وجود نام حتی یک اندیشمند برجسته و یک برگ کاغذ حاوی مطالب خردمندانه از آن روزگار است. دوران ساسانی از این لحاظ به مراتب بهتر بود اما باز هم تسلط شدید موبدان بر زندگی اجتماعی و ماهیت دینی حکومت و ساختار طبقاتی سخت و نفوذناپذیر مانع از پیشرفت های چشم گیر در عرصه ی علم و فرهنگ می شد. حقیقت مطلب اما آن است که شکست های پی در پی ایران در قرن نوزدهم و ضعف و عقب ماندگی و حس تحقیر فزاینده این کشور در مقابل غرب روح جمعی محافل روشن فکری ایران را به سوی مکانیسم های دفاعی مانند فرافکنی مخرب و خلسه آور سوق داد: اگر در این روزگار مرزهای کشور به راحتی توسط یگان های اندکی از سپاه دشمن در نوردیده می شود در عوض روزگاری هم بود که سپاهیان ما(این "ما" می تواند سپاه ایران یا سپاه اسلام باشد بسته به گفتمان ناسیونالیستی پارسی یا بنیادگرایی دینی) سرزمین های مصر و یونان و یمن و میان رودان و اسپانیا و شمال آفریقا را عرصه ی تاخت و تاز خود می کردند. اگر امروز تمام مایحتاج زندگی ما از دارو و مواد غذایی گرفته تا انواع کالاهای صنعتی از غرب وارد می شود، روزگاری هم بود که ما صادرکننده ی این کالاها به غرب و تولیدکننده ی اصلی علم و دانش بودیم. اما قضیه نمی تواند به اینجا ختم شود. چون باید دلیلی هم برای ناتوانی و سستی امروز ارائه شود و اینجاست که انگشت اتهام عموما به سمت اعقاب یک گروه خاص در جامعه ی معاصر دراز می شود: در نزد نازی ها یهودیان مقصر درماندگی و شکست های ملت آلمان به ویژه در جنگ اول جهانی قلمداد و به موقع قتل عام شدند و در روسیه ی استالینی کولاک ها همین نقش خونین را ایفا کردند. بنیادگرایان اسلامی ایران تبلیغات و پروپاگاندای شدیدی را علیه سنیان در پنج سده ی گذشته و بهاییان در یک سده ی گذشته انجام داده و می دهند. و به مانند آنان ناسیونالیست های پارسی گرا عرب ها یا بعضا ترک ها را عامل عقب ماندگی و انحطاط ایران معرفی می کنند. اینگونه است که گفتمان کینه و نفرت و دیگر ستیزی که امروزه در شبکه های اجتماعی بازتاب پیدا می کند و در ابتدای یادداشت از آن انتقاد کردیم در جامعه رواج پیدا می کند و «قربانی می گیرد».